Miejsca pamięci po społeczności żydowskiej w mieście nad Słupią

Była to jednak bardzo niekorzystna dla gminy sytuacja, ponieważ odległość między tymi miastami wynosi ok. 60 km. Zapadła zatem decyzja o założeniu cmentarza żydowskiego w Słupsku, podjęta w wyniku kilku prywatnych rozmów przeprowadzonych z właścicielami okolicznych ziem.

Dokładna data utworzenia cmentarza nie jest znana, wiadomo jednak, że jeszcze w roku 1815 jednego ze słupskich Żydów pochowano na cmentarzu we wsi Stanięcino (Stantin), położonej 7,5 km od miasta. Po wydaniu edyktu emancypacyjnego z roku 1812 Rząd Królewski musiał zapewne dojść do wniosku, że przyjęta jeszcze w średniowieczu zasada zakładania żydowskich nekropolii w odległych miejscach jest wysoce niepraktyczna.

W zachowanych w Słupsku aktach znalazło się pismo skierowane do magistratu miasta oznajmiające, że miejscowa gmina powinna jak najszybciej otrzymać w dzierżawę działkę pod cmentarz. W tym celu niezbędna była zgoda miejscowej policji, do której wystosowano odpowiednie pismo 23 sierpnia 1814 roku. W grę wchodził wąski pas ziemi mierzący 140 stóp długości i 80 stóp szerokości, graniczący ze słupskim cmentarzem komunalnym, określanym później jako najstarsza część cmentarza.

Ponieważ urzędnik wojskowy (niem. Kriegsrat) Temme nie spieszył się z odpowiedzią, 30 lipca 1815 roku magistrat miasta wysłał kolejne pismo ponaglające. Tym razem odpowiedź przyszła szybko, a ponieważ nie było żadnych przeciwwskazań, już w sierpniu tego samego roku odbył się pierwszy pogrzeb na nowo założonym cmentarzu przy Freyschmidtweg (niewielka uliczka odchodząca od skrzyżowania dzisiejszej ulicy Kaszubskiej z ulicą Madalińskiego, równoległa do Kaszubskiej).

Pochowana została wówczas Hinde Abraham, która zmarła w wieku 71 lat, a kilka lat później zmarł ówczesny przewodniczący gminy, Joseph Liepmann. W aktach Słupska znalazło się jednak również doniesienie o zbezczeszczeniu cmentarza żydowskiego, które miało miejsce w 1821 roku. Zniszczone zostało ogrodzenie cmentarne, a za wskazanie sprawców wyznaczono nawet nagrodę w wysokości trzech talarów. Należy jednak wspomnieć, że w późniejszym okresie na najstarszej części kirkutu nie można było już odnaleźć ani jednego nagrobka, a jedynie kilka drewnianych lub żelaznych tablic.

Te ostatnie padły łupem zbieraczy złomu na początku II wojny światowej. Najprawdopodobniej więc najstarsze groby zostały zdewastowane już w XIX wieku, a kamienie nagrobne rozkradziono. W maju 1941 roku gmina słupska została zmuszona przez gestapo do zrezygnowania z posiadania własnego cmentarza. Odpowiedni dokument, podpisany przez ostatniego przewodniczącego gminy, kupca Emila Israela Gottschalka, sporządzony został dnia 14 maja 1941 roku.

Cmentarz o powierzchni ok. 0,7 ha został wówczas podzielony pomiędzy kilku właścicieli, tak że w posiadaniu gminy pozostał tylko niewielki fragment o powierzchni ok. 0,16 ha. Najstarsza część cmentarza o powierzchni ok. 0,13 ha, na której znajdowały się nagrobki datowane na rok 1815 i później, została wcielona do obszaru sąsiedniego cmentarza miejskiego. Ogrodnik cmentarny Albert Reetz otrzymał ok. 0,28 ha wraz z nagrobkami datowanymi na okres do 1900 roku oraz kilkoma późniejszymi. Reetz wkrótce rozpoczął przekształcanie przyznanego mu obszaru na potrzeby ogrodnictwa.

2 kwietnia 1942 roku zwrócił się on do burmistrza Słupska z pisemną prośbą o zezwolenie mu na budowę szklarni oraz piwnicy na terenie cmentarza. Do prac budowlanych, które zobowiązał się wykonać we własnym zakresie, miał zamiar wykorzystać kamienie oraz drewno znajdujące się na cmentarzu. 12 stycznia 1943 roku miasto udzieliło mu pozwolenia na zaadaptowanie dawnego domu przedpogrzebowego na mieszkania dla pracowników zza granicy, natomiast pozwolenie na budowę zostało mu już wcześniej wydane przez miejscowy Urząd Pracy.

Najnowsza część cmentarza z nagrobkami z lat 1900-1942 tymczasowo jeszcze służyć miała do pochówku zmarłych. Plan nekropolii żydowskiej w Słupsku wykonany przez Miejski Urząd Miar 21 kwietnia 1942 roku, uwzględnił już jej nowy podział. Najnowsza część cmentarza, z której praktycznie wszystkie cenniejsze nagrobki sprzed 1945 roku zostały usunięte, całkowicie porosła dziką roślinnością. W latach 70. natomiast na cały ten obszar nadsypano ziemi, przez co cmentarz ostatecznie utracił swą pochyłą powierzchnię.

Ówczesne polskie władze prawdopodobnie zamierzały również i tę część cmentarza wcielić do sąsiedniego cmentarza komunalnego. Obszar ten podzielono na trzy części, z których dwie przeznaczono pod cmentarz, a pierwsze polskie groby miały się tam pojawić już w 1978 roku. Pozostała, ostatnia część, granicząca z dawną Freyschmidtweg, służyła natomiast aż do 1944 roku. Do roku 1815 gmina żydowska w Słupsku nie posiadała własnego cmentarza i korzystała z cmentarza żydowskiego w Lęborku, oddalonego około 60 km od Słupska.

Wyznaczono nań w 1814 roku na polecenie władz państwa pruskiego wąski pas ziemi przy słupskim cmentarzu komunalnym. Pierwszą pochowaną tu osobą była Hinde Abraham, zmarła w wieku 71 lat i pogrzebana w sierpniu 1815 r. Kilka lat później spoczął tu także przewodniczący gminy żydowskiej w Słupsku Joseph Liepmann. W 1821 roku władze Słupska wyznaczyły nagrodę w wysokości 3 talarów za pomoc w ujęciu sprawców zniszczenia ogrodzenia kirkutu. Po objęciu władzy przez hitlerowców i wybuchu II wojny światowej większość Żydów słupskich wyemigrowała. W maju 1941 roku gmina słupska została zmuszona do sprzedaży cmentarza.

Dokument, sprzedaży podpisał ostatni przewodniczący gminy żydowskiej, kupiec Emil Israel Gottschalk 14 maja 1941 roku. Nowym gospodarzem terenu cmentarza żydowskiego w Słupsku został ogrodnik cmentarny Albert Reetz. W 1942 roku wystąpił on o pozwolenie na budowę szklarni oraz piwnicy i zobowiązał się wykonać te prace we własnym zakresie, wykorzystując kamienie i drewno znajdujące się na cmentarzu. Na początku 1943 roku miasto Słupsk wydało zgodę na zagospodarowanie pożydowskiego domu przedpogrzebowego, stojącego na likwidowanym cmentarzu, na mieszkania dla robotników zagranicznych.

Po wojnie część zniszczonego przez Niemców dawnego kirkutu została włączona w obręb sąsiedniego cmentarza komunalnego. Zabytki, które pozostały po żydowskim cmentarzu, to dom przedpogrzebowy i stara, żeliwna brama wjazdowa, z motywem ozdobnym w kształcie Gwiazdy Dawida.

Drugim z zabytków kultury żydowskiej jest właśnie dom przedpogrzebowy. Powstał on w latach 1907-1908 według projektu E. Rosera. Jest to dom o charakterze secesyjnym. Po wojnie znajdowały się tu pracownie konserwacji zabytków.

Ostatnim miejscem poświęconym pamięci dawnych mieszkańców naszego miasta, także pamięci ofiar wojny, jest obelisk przy ul. Kołłątaja. Upamiętnia on męczeńską śmierć Żydów, więźniów obozu koncentracyjnego Stutthof, zmuszonych tu do pracy przy naprawie taboru kolejowego od lipca 1944 roku do lutego1945 roku, a następnie zgładzonych.